Łączka Bączka

KSZTAŁTOWANIE OBRAZU SIEBIE U DZIECKA
Środowisko rodzinne jest pierwszym środowiskiem w życiu dziecka. To rodzice
przekazują pierwsze wzorce do naśladowania, to w rodzinie dziecko nawiązuje pierwsze
kontakty z innymi ludźmi, zdobywa pierwsze doświadczenia. To, jacy są rodzice, jakie
prezentują postawy wychowawcze, jaką stwarzają atmosferę wychowawczą w rodzinie
rzutuje na to, jakie dziecko wychowają, o jakiej osobowości, jakim spojrzeniu na świat i
samego siebie.
Dobrze wiemy, że ważną sprawą w życiu każdego z nas jest to, jak siebie
odbieramy, jakie mamy zdanie o sobie, czy znamy swoje zalety, wady, swoje możliwości,
jaki mamy obraz samego siebie, i jak oceniamy siebie na tle innych ludzi.
Ukształtowanie pozytywnego obrazu samego siebie jest zadaniem bardzo ważnym
i w dużej mierze zależy  od ciepłej i życzliwej
dziecku atmosferze w domu.
Dzięki kontaktom z rodzicami dziecko stopniowo nabywa umiejętności werbalnego
komunikowania się. Uczy się rozumieć mowę i samodzielnie budować pierwsze zdania.
Poprzez proces komunikacji przyjmuje wiedzę o świecie, uczy się postrzegać i rozumieć
środowisko zewnętrzne. Rodzice przekazują dziecku informacje o nim samym, jednocześnie
dostarczają własną wiedzę o świecie, regułach rządzących życiem społecznym, nie będąc
czasem w pełni tego procesu świadomi. W ten sposób u dziecka wytwarza się ?skrypt życia?
decydujący o kierunku jego dalszego rozwoju. Z uwagi na brak własnych doświadczeń,
korzystanie z wiedzy przekazanej przez rodziców na drodze komunikacji jest dla dziecka
głównym źródłem poznawania rzeczywistości. W ten sposób uczy się ono postrzegać
otaczający świat jako przyjazny lub wrogi. Doświadczenie komunikacji w rodzinie daje
dzieciom możliwość określenia własnej tożsamości. Warunkiem określenia samego siebie jest
osiągnięcie przez dziecko odpowiedniego stopnia rozwoju samoświadomości. Jest ono
skutkiem pełnego odkrycia własnego świata psychicznego, do czego dochodzi na bazie
kontaktów i komunikacji interpersonalnej między rodzicami a dziećmi. Oceniając zachowanie
dziecka rodzice wytwarzają w nim określony stosunek emocjonalny do siebie kształtując
poczucie własnej wartości. Rodzice i styl ich wychowania wywierają najsilniejszy i
najbardziej długotrwały wpływ na osobowość dziecka, należy jednak zaznaczyć, że
czynnikiem stymulującym kształtowanie obrazu siebie są doświadczenia wyniesione z 2
różnych sytuacji życiowych. Dzięki rodzinie dziecko dokonuje pierwszej oceny siebie.
S. Siek podaje, że oddziaływanie rodziców na formowanie się obrazu siebie odbywa się za
pomocą różnych form złożonych procesów uczenia się:
1. Rodzice spostrzegają zachowanie dziecka w określonych sytuacjach określają je
jako pozytywne lub negatywne, budzące aprobatę lub sprzeciw. Dziecko na tej podstawie
uczy się oceniać swoje zachowanie jako dobre lub złe.
2. Rodzice nadają swoim dzieciom szereg określeń, etykietek np. miły, uprzejmy,
ładny, głupi, leniwy, nerwowy. Dziecko przyzwyczaja się do nich, zwłaszcza tych
powtarzanych często i przyjmuje je za swoje. Określenia te stają się rysami obrazu siebie.
Jeśli rodzic widzi swoje dziecko w kategoriach negatywnych i tak je ocenia, mówi mu to i on
w to wierzy, to potem postępuje zgodnie z tym, co słyszy od rodzica. Rodzic to widzi i
utwierdza się w przekonaniu, że miał rację. Powstaje błędne koło, które nie jest łatwo
przerwać, bo zwykle rodzic jest utwierdzony w słuszności swojego myślenia.

Rodzice dostarczają wzorców zachowania się w określonych sytuacjach. Dziecko
identyfikując się z zachowaniami rodziców nabywa określone cechy obrazu siebie. Dziecko
spełniając oczekiwania rodziców uczy się, że jedne sposoby zachowania są dobre, bo spotyka
za nie nagroda i aprobata inne złe, ponieważ łączą się z niepowodzeniem i karą rodziców.
Spełniając oczekiwania rodziców dziecko uczy się tych aprobowanych i nieaprobowanych
cech obrazu.
Proces tworzenia się obrazu siebie
Postawą poznawania siebie i tworzenia obrazu własnej osoby jest odróżnienie siebie
od reszty świata.
Proces ten rozpoczyna się pod koniec pierwszego roku życia. Ten ważny moment w
rozwoju dziecka został nazwany przez J. Piageta ?przewrotem kopernikowskim?. Małe
dziecko (do około 8 miesiąca życia) zajęte jest sobą; na otaczające je obiekty zwraca uwagę o
tyle, o ile wiążą się z jego osobą, z jego działaniem. Dopiero w czwartym kwartale
pierwszego roku życia zaczyna ustalać relacje między przedmiotami, zajmuje się nimi, szuka
wśród nich miejsca dla siebie. Od tego momentu stopniowo zmienia się wiedza każdej 3
jednostki o sobie, a co za tym idzie modyfikuje się obraz własnej osoby. Powstaje pytanie o
to: w jaki sposób dziecko zdobywa te wiadomości, jakie są źródła samowiedzy?
We wczesnym dzieciństwie głównym źródłem informacji o sobie jest własna
aktywność dziecka, Działając dziecko spostrzega, że jest sprawcą zdarzeń, zmian
w otoczeniu. Zdaje sobie sprawę z własnych życzeń i woli. Wyrazem tych zmian
rozwojowych jest używanie zaimka ?ja? oraz wyrażeń ?ja chcę?, ?ja nie chcę?. Dziecko
zaznacza wyraźnie swoją odrębność psychiczną przeciwstawiając się woli innym.
Drugim ważnym źródłem wiedzy o sobie w okresie wczesnego dzieciństwa, a także w wieku
przedszkolnym, są opinie dorosłych. Dziecko nie mając jeszcze własnego zdania o sobie
przyjmuje sądy innych i uważa, że jest właśnie tak, jak mówią o nim dorośli. Jest więc ładne,
grzeczne, wesołe lub niezdarne. Dorośli, z którymi dziecko pozostaje w bezpośrednim,
długotrwałym kontakcie, a więc rodzice i nauczyciele, wywierają znaczący wpływ na jego
rozwój.
Rodzice przyczyniają się do ukształtowania określonego obrazu własnej osoby
u dziecka poprzez dostarczanie wzorów zachowań. W określonych sytuacjach dziecko
przyjmując te wzory nabywa jednocześnie określonych cech. Obraz samego siebie kształtuje
się również pod wpływem oczekiwań dorosłych na określone zachowania dziecka. Spełniając
oczekiwania dorosłych dziecko uczy się, iż niekiedy jego postępowanie jest nagradzane,
aprobowane, a kiedy indziej ? odrzucane, karane. Bentham pisał: ?Ludzkość posiada dwóch
nauczycieli: przyjemność i ból?. Dziecko wybiera zachowania oczekiwane przez dorosłych,
nabywając jednocześnie tych cech, jakie dorośli uważają za ważne.
W swoich oczekiwaniach rodzice przekazują dziecku swoje poglądy na to, co ważne,
dobre, wartościowe.
Między drugim a trzecim rokiem życia dziecko dostrzega różnice między rzeczami
należącymi do niego i do innych osób. Porównując własne ciało z ciałem innych dostrzega
około czwartego roku życia różnice w jego budowie. W zabawie spostrzega różnice
w działaniu, sprawnościach i umiejętnościach własnych i innych osób. Powtarzające się
spostrzeżenia dziecka, wynikające z porównywania siebie z innymi, stają się istotnymi
informacjami o sobie i tworzą obraz własnej osoby. Jeśli dziecko spostrzega, że rysuje gorzej
niż inne dzieci, zaczyna unikać rysowania i w jego obrazie własnej osoby zaznacza się cecha 4
?nie umie rysować?. Dostrzeganie różnic w wyglądzie oraz zachowaniu się własnym i innych
występuje wyraźnie w wieku przedszkolnym.
Kształtowanie się osobowości dziecka w młodszym wieku przedszkolnym jest
utrudniona koncentryczną i egocentryczną postawą dziecka wobec rzeczywistości. Przejawia
ono tendencje do ujmowania rzeczy z jednego, zwykle własnego punktu widzenia,
a jednocześnie nie potrafi przyjąć punktu widzenia innej osoby.
Pod koniec wieku przedszkolnego staje się ono zdolne do porównywania własnych zachowań
z zachowaniami innych osób, co wpływa dodatnio na wzrost wiedzy o sobie i tworzenie się
obrazu siebie.
Ważne jest okazywanie dzieciom akceptacji przez rodziców. Powoduje ono przede wszystkim
to, że dziecko uczy się akceptować i lubić samego siebie i zdobywać poczucie własnej
wartości. Dziecko rozwijając się w atmosferze akceptacji, w podobnych kategoriach buduje
też obraz siebie i otaczającego świata. Nie będzie ono odczuwało lęku przed nowymi
sytuacjami, a przeciwnie ? ciekawość i chęć coraz szerszego poznawania otoczenia.
Zrozumienie wpływu rodziców jest ważnym elementem w przekształcaniu obrazu siebie
samego.
W idealnym wzorcu rola rodziców w wychowaniu dzieci rozpada sie na trzy możliwe do
zaobserwowania etapy:
1. Etap obojga rodziców (od narodzenia do 3 lat). Na tym etapie dziecko doświadcza obojga
rodziców jako swoich opiekunów.
2. Etap rodzica płci przeciwnej (od 3 lat do okresu dojrzewania płciowego). Rodzic płci
przeciwnej wywiera ważniejszy wpływ na rozwój osobowości.
3. Etap rodzica tej samej płci (od dojrzałości płciowej do dorosłości). Najważniejszy wpływ
na rozwój dziecka posiada rodzic tej samej płci.
Ważne jest, aby dziecko było pod wpływem obojga rodziców podczas całego procesu
rozwoju, lecz ważne jest także, aby dziecko posiadało właściwy wpływ rodzicielski podczas
tych różnych etapów. To właśnie sprawia, że proces wychowania jest tak trudny.
Etap obojga rodziców 5
Początkowo podczas pierwszych 12 ? 18 miesięcy życia każde dziecko bardziej przywiązuje
sie do matki. W rzeczywistości badania mówią, że podczas tych pierwszych 18 miesięcy,
dziecko widzi oboje rodziców w matczynej roli. Ważne jest, aby podczas tego okresu ojciec
uczestniczył w roli matki tak często, jak tylko jest to możliwe.
W wieku 3 lat dziecko zaczyna odkrywać, że jest podobne do taty, lub że jest podobne do
mamy. Ta świadomość szczególnego podobieństwa anatomicznego do jednego z rodziców
znamionuje początek przemiany więzi z rodzicami.
Etap rodzica płci przeciwnej
Od wieku ok. 3 lat do dojrzałości płciowej rodzic przeciwnej płci posiada większe znaczenie
dla rozwoju dziecka, chociaż rodzic tej samej płci również odgrywa ważną role równoważącą.
Zainteresowanie dziecka rodzicem płci przeciwnej jest przygotowaniem do późniejszych
więzi z płcią przeciwną. W tym etapie dziecko przygotowywane jest, aby dobrze czuło sie w
dorosłych więziach z ludźmi płci przeciwnej. Na tym etapie dziecko potrzebuje wiele miłości,
uwagi i uczucia ze strony rodzica płci przeciwnej. Badania wykazują, że to właśnie pełna
czułości wieź z rodzicem płci przeciwnej w tych latach przygotowuje człowieka do zdrowych
dorosłych więzi seksualnych. Do osiągnięcia wieku około 10 lat dziecko potrzebuje wielu
przepojonych zdrową rodzicielską miłością dotknięć, uścisków, całusów, ?zapasów? i
przytulania ze strony rodzica płci przeciwnej. W tych latach nigdy nie jest za dużo zdrowego
uczucia okazywanego dziecku.
Etap rodzica tej samej płci
Trzeci etap rozwoju dziecka rozpoczyna sie od osiągnięcia dojrzałości płciowej i trwa do
osiągnięcia dorosłości. Polega na tym, że większy wpływ ma rodzic tej samej płci. W okresie
tym dziecko ? aby zacząć wkraczanie w życie dorosłe ? potrzebuje przykładu, co to znaczy
być mężczyzną lub kobietą. Należy pamiętać, że nawet na tym etapie nadal ważny jest rodzic
płci przeciwnej.
Możemy zatem twierdzić, iż rola rodzica w kształtowaniu własnego obrazu dziecka
rozpoczyna się w chwili poczęcia dziecka i trwa przez całe życie. To rodzice mają największy
wpływ na kształtowanie osobowości dziecka, jego sposobu spostrzegania rzeczywistości oraz 6
umiejętności wchodzenia w relacje społeczne. To rodzice przekazują dziecku wartości i
sposoby radzenia sobie z trudnymi sytuacjami, i to od nich głównie zależy jakie ich dzieci
będą w życiu dorosłym.
Kilka ważnych sentencji:
Dzieci, które sie gani, uczą sie potępiać.
Gdy sie je traktuje wrogo, uczą sie walczyć.
Gdy sie z nich wyśmiewają, uczą sie nieśmiałości.
Gdy sie je zawstydza, uczą sie poczucia winy.
Gdy sie spotykają z tolerancja, uczą sie cierpliwości.
Gdy sie je wspiera, uczą sie zaufania.
Gdy sie je ceni, uczą sie doceniać innych.
Gdy są traktowane sprawiedliwie, same uczą sie sprawiedliwości.
Gdy czują sie bezpieczne, uczą sie wierzyć ludziom.
Gdy spotykają sie z pochwałami, uczą sie lubić samych siebie.
Gdy są akceptowane i otoczone przyjaźnią uczą się znajdować w świecie miłość.
Opracowała Magdalena Dulęba
Psycholog dyplomowany